Sygn. akt: KIO 312/16
WYROK
z dnia 18 marca 2016 r.
Krajowa Izba Odwoławcza - w składzie:
Przewodniczący:
Ewa Kisiel
Protokolant:
Wojciech Świdwa
po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 marca 2016 r. w Warszawie odwołania wniesionego
do Prezesa Krajowej Izby Odwoławczej w dniu 3 marca 2016 r. przez wykonawców wspólnie
ubiegających się o udzielenie zamówienia
Konsorcjum: Somerw Sp. z o. o. Lider Serwis
Sp. z o. o. Sp. k., Somerw Sp. z o. o., Lider Serwis Sp. z o. o. z siedzibą
w Warszawie przy ul. Ratuszowej 11 w postępowaniu prowadzonym przez Generalną
Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Warszawie z siedzibą w Warszawie
przy ul. Mińskiej 25
orzeka:
1. Uwzględnia odwołanie i nakazuje Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i
Autostrad Oddział w Warszawie z siedzibą w Warszawie przy ul. Mińskiej 25 w
zakresie zadań: 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 unieważnienie czynności wyboru
najkorzystniejszej oferty a następnie dokonanie ponownego badania i oceny
ofert połączone wraz z odrzuceniem oferty wykonawcy PROKONCET
Budownictwo i Architektura M. B. z siedzibą w Wieliszewie przy ul. Modlińskiej
27/1 na podstawie art. 89 ust. 1 pkt. 4 w zw. z art. 90 ust. 3 Pzp oraz na
podstawie art. 89 ust. 1 pkt. 2 Pzp.
2. W pozostałym zakresie oddala odwołanie.
3. Kosztami postępowania obciąża Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad
Oddział w Warszawie z siedzibą w Warszawie przy ul. Mińskiej 25 i:
1) zalicza w poczet kosztów postępowania odwoławczego kwotę 15 000 zł 00 gr.
(słownie: piętnaście tysięcy złotych zero groszy), uiszczoną przez wykonawców
wspólnie ubiegających się o udzielenie zamówienia
Konsorcjum: Somerw Sp. z
o. o. Lider Serwis Sp. z o. o. Sp. k., Somerw Sp. z o. o., Lider Serwis Sp. z o.
o. z siedzibą w Warszawie przy ul. Ratuszowej 11 tytułem wpisu od odwołania,
2) zasądza od
Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział
w Warszawie z siedzibą w Warszawie przy ul. Mińskiej 25 na rzecz
wykonawców wspólnie ubiegających się o udzielenie zamówienia
Konsorcjum:
Somerw Sp. z o. o. Lider Serwis Sp. z o. o. Sp. k., Somerw Sp. z o. o., Lider
Serwis Sp. z o. o. z siedzibą w Warszawie przy ul. Ratuszowej 11 kwotę 18
600 zł 00 gr. (słownie: osiemnaście tysięcy sześćset złotych zero groszy)
stanowiącą koszty strony
poniesione z tytułu uiszczonego wpisu oraz
wynagrodzenia pełnomocnika.
Stosownie do art. 198a i 198b ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. - Prawo zamówień
publicznych (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 2164)
na niniejszy wyrok - w terminie 7 dni od dnia jego
doręczenia - przysługuje skarga za pośrednictwem Prezesa Krajowej Izby Odwoławczej do
Sądu Okręgowego Warszawa - Praga w Warszawie.
Przewodniczący:
……………………..
Sygn. akt: KIO 312/16
UZASADNIENIE
Zamawiający – Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Warszawie
z siedzibą w Warszawie przy ul. Mińskiej 25, prowadzi w trybie przetargu nieograniczonego
na podstawie przepisów ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz.
U. z 2015 r., poz. 2164 t.j.) – zwanej dalej "ustawą" lub "Pzp" – postępowanie o udzielenie
zamówienia publicznego pn. "Wykonanie usług w zakresie utrzymania czystości w
budynkach oraz wyzaczonego terenu w jednostkach administracyjnych przez Generalną
Dyrekcję Dróg Krojonych i Autostrad w Warszawie z podziałem na 15 części"
Szacunkowa wartość przedmiotowego zamówienia jest wyższa od kwot wskazanych
w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 11 ust. 8 Pzp.
23 lutego 2016 r. Zamawiający, drogą elektroniczną, zawiadomił wykonawców
biorących udział w postępowaniu, w tym wykonawców wspólnie ubiegających się o
udzielenie zamówienia Konsorcjum: Somerw Sp. z o. o. Lider Serwis Sp. z o. o. Sp. k.,
Somerw Sp. z o. o., Lider Serwis Sp. z o. o. z siedzibą w Warszawie przy ul. Ratuszowej 11
(dalej: „Odwołujący” lub „Konsorcjum”), o jego wyniku, tj. o wyborze oferty najkorzystniejszej,
za którą została uznana w zakresie zadań: 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 oferta wykonawcy
PROKONCET Budownictwo i Architektura M. B. z siedzibą w Wieliszewie przy ul. Modlińskiej
(dalej: „PROKONCEPT”).
3 marca 2016 r. Konsorcjum wniosło do Prezesa Krajowej Izby Odwoławczej
odwołanie, w zakresie zadań: 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14, w którym zarzuciło
Zamawiającemu naruszenie:
1. art. 90 ust. 3 w zw. z art. 90 ust. 2 Pzp, przez:
a) błędne przyjęcie, iż PROKONCEPT wykazał w sposób dostateczny, że oferty przez
niego złożone dla zadań nr: 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 nie zawierają rażąco niskich
cen w stosunku do przedmiotu zamówienia,
b) wadliwą ocenę okoliczności oraz materiału dowodowego i błędne przyjęcie, że oferty
PROKONCEPT dla zadań nr: 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 nie zawierają rażąco
niskich cen;
2. art. 89 ust. 1 pkt 2 Pzp, przez błędne uznanie, iż treść oferty PROKONCEPT w
zakresie zadań 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 odpowiada treści specyfikacji istotnych
warunków zatrudnienia (dalej: „siwz” lub „specyfikacja”), a co za tym idzie
nieodrzucenie tejże oferty podczas gdy zgodnie z siwz — Tom II Istotne
Postanowienia Umowy, § 3 ust. 8 wzoru umowy wykonawczej, Usługa sprzęgania w
budynkach będzie wykonywana przez osoby zatrudnione na podstawie umowy o
pracą. Tymczasem PROKONCEPT w formularzu cenowym dla zadań nr 1, 2, 3, 5, 8,
9, 11, 12, 13, 14 podał cenę jednostkową netto miesięcznie w kwocie niższej niż
wynikająca z przepisów o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, tj. nie zapewnił
wykonania umowy przez osoby zatrudnione na podstawcie umowy o pracę;
3. art. 89 ust. 1 pkt 4 Pzp, przez błędne uznanie, iż oferta PROKONCEPT w zakresie
zadań 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 nie zawiera rażąco niższej ceny, a co za tym
idzie poprzez nieodrzucenie tejże oferty, podczas gdy PROKONCEPT w formularzu
cenowym dla zadań nr 1, 2, 3, 5, 8, 9,11, 12,13, 14 podał cenę jednostkową netto
miesięcznie w kwocie rażąco niskiej w stosunku do przedmiotu zamówienia.
Odwołujący wnosił o:
1. zastosowanie przez Zamawiającego art. 89 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 90 ust. 3 Pzp i
odrzucenie oferty PROKONCEPT w zakresie zadań nr 1, 2, 3, 5, 8, 9,11,12,13,14;
2. zasądzenie kosztów postępowania na rzecz Odwołującego się, w tym w
szczególności kosztów zastępstwa procesowego wykonywanego przez radcę
prawnego w kwocie 3.600,00 zł (trzy tysiące sześćset 00/100) złotych — w
załączeniu faktura VAT, a także uiszczonych kosztów odwołania;
3. dopuszczenie i przeprowadzenie dowodów z:
a) zdjęć oferty PROKONCEPT,
b) pisma Zamawiającego z dnia 15 stycznia 2016 r. - Pytania wraz z wyjaśnieniami oraz
zmiana treści siwz nr 1,
c) pisma Zamawiającego z dnia 10 lutego 2016 r. — wezwanie do złożenia wyjaśnień,
d) pisma PROKONCEPT z dnia 12 lutego 2016 r. dla zadań nr 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12,13,
14 - odpowiedź na wezwanie do złożenia wyjaśnień,
na okoliczność nie udowodnienia przez PROKONCEPT braku zastosowania rażąco
niskiej ceny oraz na okoliczność niezgodności oferty tegoż wykonawcy z wymogami
siwz oraz przepisami prawa;
W uzasadnieniu odwołania Odwołujący wyjaśniał, że:
1. Brak rzetelności wyjaśnień w przedmiocie zastosowania rażąco niskiej ceny
W toku postępowania przetargowego, Zamawiający wezwał PROKONCET do
złożenia wyjaśnień w trybie art. 90 ust. 1 Pzp, w związku ze spełnieniem przesłanek
wskazujących na możliwość zawarcia w ofertach cen rażąco niskich. W odpowiedzi na
wezwanie, dnia 12 lutego 2016 r. PROKONCEPT przedstawił pisma zawierające
wyjaśnienia. Zdaniem Odwołującego, o ich treści nie można powiedzieć, iż jest
wystarczająca do uznania braku zastosowania rażąco niskiej ceny w zakresie formularzy
cenowych dla zadań 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13,14 - cena jednostkowa netto miesięcznie za
usługę — Sprzątanie budynków.
Odwołujący wskazywał, że zgodnie z wyrokiem KIO z dnia 27 lutego 2015 roku,
Wykonawca wezwany do złożenia wyjaśnień w zakresie zaoferowanej ceny powinien mieć
na uwadze doniosły charakter owych wyjaśnień. Ogólne wyjaśnienia, nie uzasadniające
wysokości zaoferowanej ceny, nie rozwiewające wątpliwości zamawiającego co do
rzetelności dokonanej przez wykonawcę kalkulacji, pociągają za sobą skutek w postaci
odrzucenia oferty (KIO 267/15). Pogląd ten jest wielokrotnie powtarzany w orzecznictwie
Krajowej Izby Odwoławczej, a z jego treści wynika, iż wykonawca, jako podmiot
profesjonalnie zajmujący się wykonywaniem umów zawartych w trybie ustawy — Prawo
zamówień publicznych, powinien dołożyć wszelkiej staranności, aby wyjaśnienia w zakresie
rażąco niskiej ceny były konkretne, rzetelne, zwięzłe i zawierające odpowiednie kalkulacje, a
nie ogólne, uniwersalne, rozległe, lecz bez przywołania niezbędnych dowodów.
Zdaniem Odwołującego warto w tym miejscu przywołać również orzeczenia KIO:
- z 24 czerwca 2013 roku, w którym Izba stwierdziła, że wykonawca, składając wyjaśnienia
odnoszące się do ceny oferty, powinien wskazać, co spowodowało możliwość obniżenia
ceny oraz stopień, w jakim cena postała obniżona dzięki wskazanym czynnikom. Odpowiedź
wykonawcy nie może być lakoniczna i powierzchowna, aby można ją było potraktować jako
wyczerpującą i rozwiewającą wątpliwości, o których mowa w art. 89 ust. 1 pkt 4, w związku z
art. 90 ust. 2 ustawy. Aby odpowiedź złożona na wezwanie wystosowane na podstawie art.
90 Prawa zamówień publicznych posiadała walor wyjaśnień elementów oferty, mających
wpływ na wysokość ceny musi być bardziej szczegółowa w zakresie elementów składających
sie na zaoferowana cenę aniżeli sama oferta. Stopień ogólności podanych informacji
powoduje, iż nie mogą one stanowić wyjaśnień, o których mowa w art. 90 ust. 2 i 3 ustawy.
Wszczęcie procedury wyjaśniania ceny oferty stanowi domniemanie, iż cena jest rażąco niski
natomiast na wykonawcy ciąży obowiązek obalenia tego domniemania (KIO 1363/13).
- 25 lutego 2014 roku, wykonawca wezwany do złożenia wyjaśnień w zakresie zaoferowanej
ceny powinien mieć na uwadze doniosły charakter owych wyjaśnień - ogólne wyjaśnienia,
nie uzasadniające wysokości zaoferowanej ceny, nie rozwiewające wątpliwości
zamawiającego co do rzetelności dokonanej przez wykonawcę kalkulacji, pociągają za sobą
skutek w postaci odrzucenia oferty. Należy pamiętać, że to na wykonawcy składającym
wyjaśnienia spoczywa ciężar udowodnienia, że zaoferowana cena nie jest rażąco niska.
Wykonawca zobowiązany jest zatem wskazać obiektywne, weryfikowalne czynniki. które
zamawiający powinien wyjąć pod uwagę, a także wykazać, w jaki sposób czynniki te
przykładają sie na zaoferowaną w danym postępowaniu cenę (KIO 239/14).
Odwołujący wyjaśniał, iż skład orzekający w tych przypadkach wyraźnie wziął pod
uwagę zalecenia płynące wprost z treści art. 90 ust. 2 Pzp, który stanowi, że obowiązek
wykazania, że oferta nie zawiera rażąco niskiej ceny, spoczywa na wykonawcy. Skoro
Zamawiający uznał, że treść oferty wskazuje na zastosowanie rażąco niskiej ceny, to
wyjaśnienia przedstawione przez wykonawcę muszą w sposób rzetelny i skrupulatny
dowodzić zasadności zapisów kosztorysowych, tj. być od nich bardziej szczegółowe.
Konieczne jest również poparcie ich dokumentami, czy innymi weryfikowalnymi dowodami.
Pismem z dnia 10 lutego 2016 roku, Zamawiający wezwał PROKONCEPT do
złożenia wyjaśnień w trybie art. 90 ust. 1 Pzp w zakresie zadań 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14.
Przesłanką wezwanie było przedstawienie przez PROKONCEPT ofert dla poszczególnych
części zawierających każdorazowo cenę niższą od szacunkowej wartości zamówienia o
ponad 30%, średnio o około 73%.
PROKONCEPT wyjaśnienia złożył dla poszczególnych zadań w dniu 12.02.2016 r. W
ś
wietle powyższych poglądów doktryny i orzecznictwa, zdaniem Odwołującego należy
zarzucić im brak rzetelności z następujących względów:
a) uniwersalność
PROKONCEPT został wezwany do złożenia wyjaśnień dla 10 zadań, tj. wszystkich,
dla których złożył w niniejszym postępowaniu oferty. Przedmiotem każdego z nich było
utrzymanie czystości w budynkach oraz na terenach zewnętrznych położonych w różnych
jednostkach administracyjnych. Ze względu na istniejące różnice w zakresie zadań do
wykonania w obrębie każdej z nieruchomości, dla poszczególnych części zamówienia
konieczne było zapewnienie różnej liczby pracowników, sprzętu czy środków czystości.
Każdy budynek miał swoją specyfikę, a co za tym idzie koszty robót dla poszczególnych
zadań powinny być zróżnicowane, a konieczność ich poniesienia każdorazowo i
szczegółowo uzasadniona.
Tymczasem, PROKONCEPT, dla każdego z zadań, przedstawił wyjaśnienia o
identycznej treści. Jedyną zmianą dokonywaną na potrzeby poszczególnych zadań była
modyfikacja ich numerów. Co więcej, treść wyjaśnień jednoznacznie wskazuje, iż mogły być
one użyte dla potrzeb innych postępowań przetargowych, nie tylko w zakresie utrzymania
czystości budynków oraz terenów zewnętrznych. Wykonawca wskazał, między innymi, że
firma posiada już sprzęt oraz wszelkie urządzenia niezbędne do prowadzenia żądań w
ramach przedmiotowego kontraktu, w związku z tym brak jest konieczności wydawania
ś
rodków na zakup nowych. Pomijając w tym miejscu kwestie merytoryczne tegoż fragmentu
wyjaśnień, wskazać należy, iż mógłby on być zastosowany nawet do próby uzasadnienia
braku rażąco niskiej ceny przy kontrakcie na roboty budowlane, który charakteryzuje się
zupełnie innymi cechami.
Na brak rzetelności wyjaśnień, a co za tym idzie na niewystarczające wykazanie
braku zastosowania cen rażąco niskich, wskazują ich następujące cechy
b) ogólnikowość
PROKONCEPT nie przedstawił w sporządzonych przez siebie wyjaśnieniach żadnych
kalkulacji, mających na celu uzasadnienie zaoferowania cen o ok. 70% niższej niż
szacunkowa wartości przedmiotu zamówienia dla jego poszczególnych części. W treści pism
ani razu nie pojawia się żadna liczba czy odniesienie do konkretnej pozycji w formularzu
cenowym. Czytamy, między innymi, że zysk ze zrealizowanych robót został skalkulowały na
odpowiednio niskim, ale wystarczającym i zadowalającym poziomie. Brak w tym fragmencie
jakiegokolwiek wskazania kwotowego, opisującego zysk wykonawcy. W innym miejscu
wykonawca pisze, że do wykonania zlecenia zostaną użyte wysokowydajne środki czystości,
których odpowiednie zastosowanie (zgodnie z wymogami OPZ oraz SIWZ) pozwoli obniżyć
nakłady na ten cel. Nie wskazuje natomiast rodzaju środków, stopnia wydajności czy ich cen
oraz w żaden sposób nie uzasadnia wpływu ich użycia na zredukowanie kosztów.
Czytamy ponadto, że środki czystości oraz sprzęt niezbędny do wykonania żądania
są od wielu lat nabywane od stałych wyspecjalizowanych kontrahentów dzięki czemu naszą
firma posiada kilku dziesięcioprocentowe rabaty od cen rynkowych. W tym miejscu
wykonawca nie wskazuje od ilu lat konkretnie współpracuje z dostawcami, nie podaje nazw
firm kontrahentów oraz nie wskazuje dokumentów, z których wynikałoby prawo do rabatów.
W innym jeszcze miejscu wykonawca pisze, że posiada szeroki asortyment sprytu do
kluczowych czynności czy firma posiada już sprzęt oraz wszelkie urządzenia niezbędne do
prowadzenia zadań w ramach przedmiotowego kontraktu, w związku z czym brak jest
konieczności wydawania środków na zakup nowych. Nie przedstawia jednak jakichkolwiek
dokumentów, takich jak faktury zakupu czy chociażby zdjęcia maszyn i środków czystości,
które dowodziłyby prawdziwości tegoż twierdzenia.
Odwołujący zaznaczał, iż PROKONCEPT w żadnym punkcie swoich wyjaśnień nie
odnosi się wprost, a nawet pośrednio, do formularzy cenowych przedstawionych przez siebie
jako integralna część oferty. Nie uzasadnia w żadnym miejscu dlaczego w poszczególnych
rubrykach wskazał daną wartość jednostkową dla konkretnego działania w ramach danej
części zamówienia. Zdaniem Odwołującego rzetelność, konkretność i zwięzłość wyjaśnień
wymaga odniesienia się do wszelkich zapisów oferty zawierających cenę i uzasadnienie
każdej pozycji kosztorysowej z osobna za pomocą wyliczeń matematyczno-ekonomicznych
oraz dowodów z dokumentów.
Wobec powyższego w ocenie Odwołującego, widać wyraźnie, iż Zamawiający dał
wiarę wyjaśnieniom PROKONCEPT jedynie na podstawie twierdzeń z pism z dnia 12 lutego
2016 roku, tj. subiektywnej opinii wykonawcy, nie popartej żadnymi dowodami. Odwołujący
jest świadomy, iż zgodnie z art. 90 ust. 3 Pzp, Zamawiający dysponuje uprawnieniem do
swobodnej oceny wyjaśnień wzywanego wykonawcy i brak jest konkretnego katalogu
dowodów, które oferent powinien przedstawić w celu wykazania braku rażąco niskiej ceny.
Ocena ta nie może być jednak dokonana w sposób dowolny, a w szczególności musi
uwzględniać treść art. 90 ust. 2 Pzp, który stanowi, że obowiązek wykazania, iż oferta nie
zawiera rająco niskiej ceny, spoczywa na wykonawcy.
Odwołujący zaznaczał, że pojęcie „wykazania” jest tożsame z pojęciem
„udowodnienia”, a nie „uprawdopodobnienia”. Oznacza to, iż wyjaśniający musi przedstawić
wszelkie dowody, które potwierdzą z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością, że
możliwe będzie wykonanie przedmiotu zamówienia za cenę podaną w ofercie. Zdaniem
Odwołującego, moc poszczególnym środkom dowodowym powinna być przyznawana przez
Zamawiającego w zgodzie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego, a szczególnie z
przepisem art. 299, który stanowi, że jeżeli po wyczerpaniu środków dowodowych lub w ich
braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, sąd dla wyjaśnienia
tych faktów może dopuścić dowód z posłuchania stron. Warto w tym miejscu przywołać
istotny pogląd doktryny, który podkreśla, że Strony postępowania cywilnego są podmiotami,
które posiadają najpełniejszy wiedzy w zakresie stanu faktycznego sprawy. Są one
jednocześnie bezpośrednio zainteresowane wynikiem postępowania, co powoduje, że ich
relacja pozostaje subiektywna. W krańcowych wypadkach może być także obarczona
błędem zniekształcenia, czy nawet zatajenia określonych faktów. Z tych względów dowód ze
stron wprawdzie znalazł się w katalogu dopuszczalnych środków dowodowych, jednak
powinien być stosowany wyjątkowo i podlegać szczególnie ostrożnej ocenie sądu
orzekającego (E. Rudkowska- Ząbczyk, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd.
14, Warszawa 2015).
Przenosząc wskazany wyżej przepis, oczywiście jedynie pośrednio, na grunt
niniejszej sprawy wskazać należy, iż twierdzenia strony — PROKONCEPT powinny być
brane pod uwagę w ostatniej kolejności, dopiero gdy inne dowody, a ze względu na specyfikę
postępowania przetargowego — szczególnie dowody z dokumentów, nie wystarczą dla
dostatecznego wyjaśnienia faktów. W przedmiotowym postępowaniu Zamawiający wyraźnie
tę regułę odwrócił opierając się wyłącznie na nieweryfikowalnych twierdzeniach wykonawcy,
które mogą być obarczone rażącymi błędami, a z całą pewnością są przede wszystkim
subiektywną oceną faktów.
Podsumowując,
Zamawiający
w
sposób
błędny
przyjął,
iż
wyjaśnienia
PROKONCEPT przedstawione pismami z dnia 12 lutego 2016 roku w sposób dostateczny
wykazały brak zastosowania ceny rażąco niskiej w ofertach dla omawianych części
przedmiotowego zamówienia, czym naruszył przepis art. 90 ust. 2 i 3 Pzp.
2. Zastosowanie rażąco niskiej ceny w świetle wymagań siwz oraz przepisów prawa
Zdaniem Odwołującego, cena ofert PROKONCEPT dla zadań nr 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11,
12, 13, 14 jest nie tylko rażąco niska w rozumieniu art. 90 ust. 1 Pzp, ale też w jednej z
pozycji niezgodna z wymogami specyfikacji oraz przepisami prawa powszechnie
obowiązującego.
Przedmiotem zamówienia dla każdego z omawianych zadań była usługa —
Sprzątanie w budynkach. Zgodnie z formularzami cenowymi należało podać cenę
jednostkową netto miesięcznie za jej wykonanie. Każda usługa dla danej lokalizacji
wymagała zapewnienia odpowiedniej liczby etatów. Wykonawca wskazał następujące kwoty
dla poszczególnych zadań:
Zadanie nr 1
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za
m-c
Wydział
Technologii
—
Laboratorium Drogowe
2 osoby na
etatów — 1
etat
Zadanie nr 2
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za m-
c
Obwód drogowy Boża Wola
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Radzymin
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Dziekanów
Leśny
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Radzymin
1 osoba na
etatu
Zadanie nr 3
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za m-
c
Rejon Garwolin
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy w Kołbieli
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy w Trojanowie
1 osoba na
etatu
Zadanie nr 5
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za m-
c
Rejon Mińsk Mazowiecki
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy w Bojmie
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Zawiszyn
1 osoba na
etatu
Zadanie nr 8
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za
m-c
Rejon Ostrów Mazowiecka
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Turzyn
1 osoba na
etatu
Zadanie nr 9
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za
m-c
Obwód drogowy Ożarów
Maz.
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Łazy
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Mszczonów
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Sochaczew
1 osoba na
etatu
Zadanie nr 11
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za
m-c
Obwód drogowy Poczemin
1 osoba na
etatu
Zadanie nr 12
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za
m-c
Rejon Przasnysz
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Maków Maz.
1 osoba na
etatu
Zadanie nr 13
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za
m-c
Rejon Radomul
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Iłża
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Szydłowiec
1 osoba na
etatu
Zadanie nr 14
Lokalizacja
Liczba etatów
Cena jednostkowa netto za
m-c
Obwód drogowy Siedlce
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Łosice
1 osoba na
etatu
Obwód drogowy Sokołów
Pod.
1 osoba na
etatu
Zdaniem Odwołującego, wskazane wyżej wartości jednostkowe nie odpowiadają
warunkom ustawowym oraz opisanym w specyfikacji - Tom III Opis przedmiotu zamówienia z
załącznikami, pkt. 3.1. (po zmianach z dnia 15.01.2016 r.), który stanowi, że na podstawie
art. 29 ust. 4 Pzp w kontekście przedmiotowego zamówienia wykonawca zatrudni
pracowników pry realizacji usługi sprzątania w budynkach na podstawie umowy o pracę. W
piśmie Zamawiającego z dnia 15 stycznia 2016 roku — Pytania wraz z wyjaśnieniami oraz
zmiana treści siwz nr 1 wyszczególniono liczbę etatów dla omawianej usługi na potrzeby
poszczególnych zadań (liczba etatów wpisana do powyższych tabel). Warto w tym miejscu
zaznaczyć, co w toku postępowania podnosił PROKONCEPT, iż dla danego zadania i
poszczególnych lokalizacji zatrudnione muszą być różne osoby. Niedopuszczalne jest więc
działanie wykonawcy, który, przykładowo, dla całego zadania nr 3 zatrudni jedną osobę w
wymiarze
etatu i zobowiąże ją do wykonania zamówienia we wszystkich lokalizacjach.
Zgodnie z art. 10 § 2 ustawy - Kodeks pracy, Państwo określa wysokość minimalnego
wynagrodzenia za pracę. Jest ono ustalane corocznie w rozporządzeniu ministra pracy i
polityki społecznej i dla roku 2016 wynosi 1850 zł brutto, tj. 1335,69 zł netto (rozporządzenie
MPiPS z 11.09.2015 r., Dz.U. z 2015 r., poz. 1385). Warto zaznaczyć, iż całkowity koszt
pracodawcy zapewniającego minimalne wynagrodzenie za pracę wynosi 2231,29 zł (źródło:
http://www.podatki.czestpl/cgi-bin/bmet?operacja=l&typ_dochodu=l&przelicz_na=3
Oznacza to, iż miesięczny koszt pracodawcy zatrudniającego 1 pracownika w wymiarze
etatu wynosi 1115,65 zł.
Analizując powyższą tabelę widać wyraźnie, iż w przypadku każdej lokalizacji dla
zadań nr 2, 3, 5, 8, 9, 12, 13, 14, koszt pracodawcy, przy założeniu, iż pracownicy będą
zatrudniani zgodnie z wymogami siwz oraz przepisów prawa powszechnie obowiązującego,
jest zdecydowanie wyższy niż planowany przychód PROKONCEPT. Oznacza to nie tylko
brak zysków, ale również znaczącą stratę dla każdego z zadań, co każe domniemywać
zastosowanie rażąco niskiej ceny. Jedynie w przypadku części nr 1 i 11 zastosowano
wartość jednostkową w kwocie niewiele przekraczającej minimalne wynagrodzenie za pracę.
Jednakże, na nierespektowanie zapisów siwz oraz przepisów prawa wskazywać
mogą wyjaśnienia PROKONCEPT zawarte w piśmie z dnia 12 lutego 2016 roku. Wskazuje
on w jego treści, iż założono minimalny poziom zysku na poziomie do 5%. Jest to wartość
nieosiągalna z uwagi na sumy zawarte w wyżej przedstawionym formularzu cenowym.
Nawet jeśli, co w niniejszym przypadku nie występuje, dla wszelkich innych usług
stanowiących przedmiot zamówienia ceny jednostkowe były zdecydowanie wyższe niż
wymagane, to i tak PROKONCEPT nie udałoby się wypracować zysku na poziomie 5 %.
Należy zwrócić uwagę, iż czas wykonania umowy określono na 36 miesięcy, co daję dla
usługi Sprzątanie w budynkach stratę w wysokości ok. 300.000,00 zł.
Ponadto, w wyjaśnieniach Wykonawca wskazuje, że w prowadzonej działalności
gospodarczej dokonuje samozatrudnienia oraz że firma jest firmą rodzinną zatrudniającą
członków rodziny, to zarówno koszt pracy jak i prowadzenia działalności są niższy niż w
przypadku dużych przedsiębiorstwo. Zdaniem Odwołującego, „samozatrudnienie” oznacza
wykonywanie zadań przez osoby fizyczne w ramach prowadzonych przez nie działalności
gospodarczych, a nie na podstawie stosunku pracy, co jest wymagane na gruncie siwz.
PROKONCEPT wprost więc wskazuje, iż nie respektuje istotnych reguł przedmiotowego
postępowania. Błędnie wskazuje również, iż zatrudnianie członków rodziny powoduje
generowanie mniejszych kosztów pracodawcy. Takie stwierdzenie każe przypuszczać, iż
PROKONCEPT ma na celu obejście prawa pracy lub, że nie jest świadomy istnienia zapisów
siwz, wymagających zawarcia z wykonawcami robót umów o pracę.
Warto na koniec zwrócić uwagę, iż wyjaśnieniom PROKONCEPT można byłoby
przyznać przymiot rzetelności, jeśli przedstawiłby on dowód z dokumentu potwierdzający
chociażby na wole zatrudniania pracowników w ramach stosunku pracy. W chwili obecnej
brak jest natomiast jakiegokolwiek dowodu potwierdzającego respektowanie przez
Wykonawcę zapisów siwz w omawianym zakresie.
Z uwagi na powyższe, to jest na uprawdopodobnienie niezgodności treści oferty
PROKONCEPT z siwz oraz przepisami prawa, Zamawiający powinien zastosować normę z
art. 89 ust. 1 pkt 2 i odrzucić ofertę dla zadań 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14. Nawet jeśli
uznać, iż Odwołujący niniejszym pismem nie wykazał zasadności powyższego, to z całą
pewnością ceny jednostkowe netto za usługę - Sprzątanie w budynkach, dla wyżej
wskazanych części zamówienia, są rażąco niskie, tj. w każdym przypadku o ponad 50%
niższe niż koszt pracodawcy zatrudniającego pracowników w ramach umowy o pracę w
wymaganym wymiarze czasu pracy, co z kolei uzasadnia odrzucenie oferty na podstawie art.
89 ust. 1 pkt 4 Pzp.
Zgodnie z wyrokiem KIO z 21 stycznia 2014 r., „Dla uznania, że cena jest rażąco
niska konieczne jest wykazanie, że przy określonym przedmiocie zamówienia nie jest
możliwe wykonanie zamówienia za oferowaną cenę, bez ryzyka ponoszenia strat przez
wykonawcę (KIO 3012/13). Już powyższe wywody należy uznać za wystarczające do
jednoznacznego wykazania, iż nie jest możliwe wykonanie przedmiotowego zamówienia bez
odnotowania znaczącej straty dla wykonawcy. Ponadto, koniecznym jest wskazanie, że na
cenę jednostkowa dla usługi - Sprzątanie w budynkach nie składa się jedynie koszt
zatrudnienia osoby sprzątającej, lecz również koszt zakupu materiałów higienicznych czy
sprzętu niezbędnego do realizacji zadania. W związku z tym, nie wystarczyłoby, aby
zaproponowana przez PROKONCEPT cena omawianych usług była równa minimalnemu
wynagrodzeniu za pracę. Taki zapis również oznaczałby stratę w ostatecznym bilansie.
W dniu posiedzenia Izby z udziałem stron Zamawiający wniósł pisemną odpowiedź
na odwołanie, w której wnosił o odwołania w całości na podstawie art. 7 ust. 1 Pzp oraz
umorzenia postępowania na podstawie art. 1198 pkt 2 Kpc w zw. z art. 185 ust. 7 Pzp. W
treści uzasadnienia przyznał, że wybór najkorzystniejszej oferty w przedmiotowym
postępowaniu został dokonany pochopnie, bez dokonania szczegółowego badania ofert w
trybie art. 90 Pzp, do czego Zamawiający jest zobowiązany. Zamawiający naprawił swój błąd
poprzez unieważnienie czynności wyboru najkorzystniejszej oferty i przystąpi do dalszego
badania ofert w trybie art. 90 Pzp. Wobec tego w ocenie Zamawiającego odwołanie stało się
bezprzedmiotowe i z uwagi na konieczność zachowania uczciwej konkurencji i równego
traktowania wykonawców odwołanie powinno być oddalone.
Uwzględniając treść dokumentacji postępowania o udzielenie zamówienia
przekazanej przez Zamawiającego, odpowiedź na odwołanie oraz dowody i stanowiska
oraz oświadczenia stron złożone na rozprawie, Izba ustaliła i zważyła, co następuje.
Stan faktyczny sprawy został wyczerpująco i zgodnie z rzeczywistością przytoczony
w treści odwołania co zostało zreferowanej powyżej.
Izba ustaliła, że w ramach zadania nr 1 złożono trzy oferty, a oferta Odwołującego
została sklasyfikowana na 3 pozycji.
Na wstępie Krajowa Izba Odwoławcza stwierdza, że Odwołujący w zakresie części nr:
2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 legitymuje się uprawnieniem do korzystania ze środków ochrony
prawnej, o którym stanowi przepis art. 179 ust. 1 Pzp, według którego środki ochrony
prawnej określone w ustawie przysługują wykonawcy, uczestnikowi konkursu, a także
innemu podmiotowi, jeżeli ma lub miał interes w uzyskaniu danego zamówienia oraz poniósł
lub może ponieść szkodę w wyniku naruszenia przez zamawiającego przepisów niniejszej
ustawy. W rozpoznawanym stanie faktycznym Odwołujący złożył ofertę w ramach
prowadzonego postępowania we wskazanych powyżej częściach, która w przypadku
uwzględnienia zarzutów odwołania, w świetle obowiązujących kryteriów oceny ofert, mogłaby
być uznana za najkorzystniejszą. Zatem Odwołujący wykazał w ten sposób, że może
ponieść szkodę w związku z zarzucanymi Zamawiającemu naruszeniami przepisów ustawy
Pzp, gdyż pozbawiony został możliwości uzyskania odpłatnego zamówienia publicznego, na
co mógłby w przeciwnym razie liczyć.
Natomiast w zakresie części nr 1 Izba uznała, że skoro oferta Odwołującego została
sklasyfikowana dopiero na trzeciej pozycji, a Odwołujący nie podnosi zarzutów w stosunku
do oferty drugiej w kolejności, tym samym w przypadku potwierdzenia się zarzutów
odwołania w odniesieniu do oferty najkorzystniejszej, złożonej przez PROKONCEPT nie
będzie skutkować wyborem jako najkorzystniejszej oferty Konsorcjum. Wobec tego Izba
uznała, że Odwołującemu w tym zakresie nie przysługuje środek ochrony prawnej w postaci
odwołania.
Po dokonaniu oceny zarzutów podniesionych w odwołaniach Izba stwierdziła, że
odwołania w pełni zasługuje na uwzględnienie.
1. Zarzut naruszenia przez Zamawiającego przepisu art. 89 ust. 1 pkt 4 w zw. z art.
90 ust. 2 i 3 Pzp
Podając, zgodnie z art. 196 ust. 4 ustawy, podstawę prawną rozstrzygnięcia zarzutów
odwołań dotyczących ceny rażąco niskiej, w pierwszej kolejności należy wskazać, iż według
art. 89 ust. 1 pkt 4 Pzp zamawiający odrzuca ofertę, która zawiera rażąco niską cenę w
stosunku do przedmiotu zamówienia.
Zgodnie z art. 90 ustawy:
1. Jeżeli cena oferty wydaje się rażąco niska w stosunku do przedmiotu zamówienia i
budzi wątpliwości zamawiającego co do możliwości wykonania przedmiotu
zamówienia zgodnie z wymaganiami określonymi przez zamawiającego lub
wynikającymi z odrębnych przepisów, w szczególności jest niższa o 30% od wartości
zamówienia lub średniej arytmetycznej cen wszystkich złożonych ofert, zamawiający
zwraca się o udzielenie wyjaśnień, w tym złożenie dowodów, dotyczących elementów
oferty mających wpływ na wysokość ceny, w szczególności w zakresie:
1) oszczędności metody wykonania zamówienia, wybranych rozwiązań technicznych,
wyjątkowo sprzyjających warunków wykonywania zamówienia dostępnych dla
wykonawcy, oryginalności projektu wykonawcy, kosztów pracy, których wartość
przyjęta do ustalenia ceny nie może być niższa od minimalnego wynagrodzenia za
pracę ustalonego na podstawie art. 2 ust. 3–5 ustawy z dnia 10 października 2002
r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. Nr 200, poz. 1679, z 2004 r. Nr
240, poz. 2407 oraz z 2005 r. Nr 157, poz. 1314);
2) pomocy publicznej udzielonej na podstawie odrębnych przepisów.
2. Obowiązek wykazania, że oferta nie zawiera rażąco niskiej ceny, spoczywa na
wykonawcy.
3. Zamawiający odrzuca ofertę wykonawcy, który nie złożył wyjaśnień lub jeżeli
dokonana ocena wyjaśnień wraz z dostarczonymi dowodami potwierdza, że oferta
zawiera rażąco niską cenę w stosunku do przedmiotu zamówienia.
Tytułem wprowadzenia dla rozstrzygnięcia zarzutów odwołań, Izba wskazuje na
regulacje dotyczące formalnych podstaw wyrokowania w danej sprawie. Mianowicie zgodnie
z art. 191 ust. 2 ustawy, wydając wyrok, Izba bierze za podstawę stan rzeczy ustalony w toku
postępowania. Według art. 190 ust. 1 Pzp strony i uczestnicy postępowania odwoławczego
są obowiązani wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki
prawne. Tak samo zgodnie z ogólną zasadą rozkładu ciężaru dowodu wyrażoną w art. 6
Kodeksu cywilnego ciężar udowodnienia faktu spoczywa na wywodzącym zeń skutki
prawne. Ponadto powyższe skorelowane jest z ekonomiką postępowania przed Izbą
wynikającą z dyspozycji art. 189 ust. 1 Pzp określającego piętnastodniowy termin na
rozpoznanie odwołania.
Powyższe regulacje wymagają podkreślenia zwłaszcza w kontekście, iż możliwość
orzeczenia o wystąpieniu ceny rażąco niskiej, w tym stwierdzenia domniemania jej
wystąpienia oraz obalenia takiego domniemania, sprowadza się właśnie do kwestii
dowodowych.
Izba zwraca uwagę, że zakaz formułowania ceny rażąco niskiej wynika z art. 90
ustawy i jest wynikiem uzasadnionego podejrzenia ustawodawcy, iż wykonawca w celu
uzyskania zamówienia zaproponuje cenę bardzo niską, która nie będzie gwarantowała
wykonania zamówienia lub spowoduje jego wykonanie w nienależyty sposób, np. kosztem
jakości czy też terminowości wykonania przedmiotu zamówienia. W takim przypadku
dyspozycja art. 89 ust. 1 pkt. 4 Pzp zobowiązuje Zamawiającego do odrzucenia oferty, która
zawiera rażąco niską cenę w stosunku do przedmiotu zamówienia. Istotnym jest, że
ustawodawca nie zdefiniował pojęcia „rażąco niska cena”. Sąd Okręgowy w Katowicach w
wyroku z dnia 28 kwietnia 2008 r., sygn. akt XIX Ga 128/08 stwierdził, że: „przepisy p.z.p. nie
określają definicji pojęcia rażąco niskiej ceny […]. Punktem odniesienia do określenia jest
przedmiot zamówienia i przyjąć można, że cena rażąco niska to taka, która jest
nierealistyczna, niewiarygodna w porównaniu do cen rynkowych podobnych zamówień i
ewentualnie innych ofert złożonych w toku postępowania o udzielenie zamówienia
publicznego.”
W związku z brakiem legalnej definicji, w orzecznictwie sądów okręgowych oraz KIO,
a wcześniej w orzecznictwie arbitrażowym, ustalone zostały pewne cząstkowe lub ogólne,
definicyjne ramy i odniesienia dla tego pojęcia. I tak według wyroku KIO 592/13: „o cenie
rażąco niskiej można mówić wówczas, gdy oczywiste jest, że przy zachowaniu reguł
rynkowych wykonanie umowy przez wykonawcę byłoby dla niego nieopłacalne”. Ponadto w
wyroku KIO 1562/11 wskazano: „Cena rażąco niska w stosunku do przedmiotu zamówienia
będzie ceną odbiegającą od jego wartości, a rzeczona różnica nie będzie uzasadniona
obiektywnymi względami pozwalającymi danemu wykonawcy bez strat i finansowania
wykonania zamówienia z innych źródeł niż wynagrodzenie umowne, zamówienie to
wykonać. Reasumując, cena rażąco niska jest więc ceną nierealistyczną, nieadekwatną do
zakresu i kosztów prac składających się na dany przedmiot zamówienia, zakładającą
wykonanie zamówienia poniżej jego rzeczywistych kosztów i w takim sensie nie jest ceną
rynkową, tzn. generalnie niewystępującą na rynku, na którym ceny wyznaczane są m.in.
poprzez ogólną sytuację gospodarczą panującą w danej branży i jej otoczeniu biznesowym,
postęp technologiczno-organizacyjny oraz obecność i funkcjonowanie uczciwej konkurencji
podmiotów racjonalnie na nim działających.”
Również w wielu innych wyrokach dotyczących stosowania i interpretacji art. 89 ust. 1
pkt 4 Pzp, pojęcie rażąco niskiej ceny ujmowane jest podobnie. Na przykład według
powszechnie przywoływanej w doktrynie i orzecznictwie definicji zawartej w uzasadnieniu
wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 30 stycznia 2007 r., sygn. akt XIX Ga 3/07:
„o cenie rażąco niskiej można mówić wówczas, gdy oczywiste jest, że przy zachowaniu reguł
rynkowych wykonanie umowy przez wykonawcę byłoby dla niego nieopłacalne. Rażąco
niska cena jest to cena niewiarygodna, oderwana całkowicie od realiów rynkowych.
Przykładem może być oferowanie towarów poniżej kosztów zakupu lub wytworzenia albo
oferowanie usług za symboliczną kwotę”. Natomiast Sąd Okręgowy w Krakowie w
uzasadnieniu wyroku z 23 kwietnia 2009 r., XII Ga 88/09 wskazał następujące kryteria
określające cenę rażąco niską: „odbieganie całkowitej ceny oferty od cen obowiązujących na
danym rynku w taki sposób, że nie ma możliwości realizacji zamówienia przy założeniu
osiągnięcia zysku; zaoferowanie ceny, której realizacja nie pozwala na utrzymanie
rentowności wykonawcy na tym zadaniu; niewiarygodność ceny z powodu oderwania jej od
realiów rynkowych”.
Ponadto w opinii prawnej Urzędu Zamówień Publicznych dotyczącej ceny rażąco
niskiej (opublikowanej w serwisie internetowym UZP) wskazano, m.in.: „Ustawa
wprowadzając możliwość odrzucenia oferty przez zamawiającego z powodu rażąco niskiej
ceny nie precyzuje jednak tego pojęcia. Nie definiują go również przepisy dyrektyw Unii
Europejskiej będące u podstaw przedmiotowej regulacji. Znaczenia tego wyrażenia nie
wyjaśnia również orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Mając na
względzie cel przedmiotowej regulacji wydaje się, iż za ofertę z rażąco niską ceną można
uznać ofertę z ceną niewiarygodną, nierealistyczną w porównaniu do cen rynkowych
podobnych zamówień. Oznacza to cenę znacząco odbiegającą od cen przyjętych,
wskazującą na fakt realizacji zamówienia poniżej kosztów wytworzenia usługi, dostawy,
roboty budowlanej.”
Podkreślić jednak należy, że czynność odrzucenia oferty z powodu rażąco niskiej
ceny w stosunku do przedmiotu zamówienia musi być poprzedzona wszczęciem procedury
wyjaśniającej, o której mowa w art. 90 ust. 1 ustawy. Wystąpienie określonych faktów, czy
powzięcie informacji, wskazujących na możliwość ziszczenia się przesłanki odrzucenia oferty
opisanej w art. 89 ust. 1 pkt 4 ustawy, prowadzi po stronie Zamawiającego do obowiązku
wezwania wykonawcy do złożenia wyjaśnień, a w następstwie, po stronie wykonawcy, do ich
przedstawienia. Sam obowiązek przedłożenia wyjaśnień w odpowiedzi na wezwanie
Zamawiającego, sankcjonowany jest przez przepis art. 90 ust. 3 ustawy, ustanawiający
samodzielną przesłankę odrzucenia oferty w przypadku braku przedłożenia wyjaśnień (w
ogóle braku wyjaśnień dotyczących ceny, a nie wyjaśnień lakonicznych czy z innych
powodów niesatysfakcjonujących Zamawiającego). Natomiast wyjaśnienia ogólnikowe,
lakoniczne czy niewiarygodne, a więc takie, które nie wykazują możliwości wykonawcy do
skalkulowania ceny poniżej wartości przedmiotu zamówienia, powinny stanowić podstawę do
odrzucenia oferty w oparciu o art. 89 ust. 1 pkt 4 Pzp (co wielokrotnie wskazywano w co
najmniej kilkudziesięciu wyrokach sądów okręgowych i KIO). Oczywiście wyjaśnienia tego
typu doprowadzą do skutku w postaci możliwości odrzucenia oferty na podstawie art. 89 ust.
1 pkt 4 Pzp, tylko w wypadku, gdy rzeczywiście zaniżenie ceny ofertowej w stosunku do
wartości przedmiotu zamówienia ma miejsce.
Reasumując, dopiero po otrzymaniu wyjaśnień wykonawcy w przedmiocie wyceny
jego oferty i po ich ocenie, Zamawiający może zadecydować o odrzuceniu oferty na
podstawie art. 89 ust. 1 pkt 4 Pzp. Uprzednie zastosowanie procedury wyjaśniającej cenę, w
ramach której wykonawca będzie miał możliwość wyjaśnienia wszystkich okoliczności
związanych z kalkulację jego ceny, jest w tym przypadku obligatoryjne i nie może zostać
pominięte, na co wskazuje zarówno redakcja przepisu krajowego (art. 90 ust. 1 Pzp), jak też
orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE (vide: wyrok ETS z dnia 22 czerwca 1989 r.,
sygn. C-103/88). Ewentualnie, w przypadku gdy wyjaśnienia nie zostaną przedłożone, albo z
samej ich treści wynika, że cena jest rażąco niska (wykonawca podał tam okoliczności
powyższe potwierdzające, np. wskazał, że w ogóle nie uwzględnił w swojej kalkulacji
cenowej jakiejś zasadniczej, ważącej kosztowo części zamówienia lub zaniżył wartość
kosztów z nią związanych), Zamawiający odrzuca ofertę na podstawie art. 90 ust. 3 ustawy.
Natomiast prawidłowość zastosowania art. 89 ust. 1 pkt 4 Pzp jako przesłanki odrzucenia
oferty, warunkowana będzie przez ocenę całokształtu okoliczności sprawy związanych
zarówno z ustaleniem wartości samego zamówienia, jak też wiarygodnością i rzeczowością
wyjaśnień wykonawcy w przedmiocie jego indywidualnych możliwości i okoliczności
zaoferowania ceny obniżonej w stosunku do wartości przedmiotu zamówienia.
Odnosząc powyższe do przedmiotowego postępowania o udzielenie zamówienia,
Izba oceniając całość materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie uznała, iż
okoliczność wystąpienia ceny rażąco niskiej w niniejszym postępowaniu, w ofercie
PROKONCEPT została wystarczająco wykazana.
Z ustaleń Izby wynika, że w ramach prowadzonego postępowania, w ramach
poszczególnych zadań ceny brutto złożonych ofert kształtowały się następująco:
1. Zadanie nr 2
a) Konsorcjum
– 217.296,97 zł
b) Odwołujący
– 460.547,41 zł
c) BM COMLEX
– 606.569,37 zł
2. Zadanie nr 3
a) Konsorcjum
– 185.211,90 zł
b) Odwołujący
– 370.162,23 zł
3. Zadanie nr 5
a) Konsorcjum
– 156.919,43 zł
b) Odwołujący
– 379.833,32 zł
4. Zadanie nr 8
a) Konsorcjum
– 153.221,12 zł
b) Odwołujący
– 330.882,75 zł
5. Zadanie nr 9
a) Konsorcjum
– 243.360,03 zł
b) Odwołujący
– 505.171,22 zł
6. Zadanie nr 11
a) Konsorcjum
– 124.365,19 zł
b) Odwołujący
– 209.137,30 zł
c) MIKO
– 283.138,17 zł
7. Zadanie nr 12
a) Konsorcjum
– 102.009,67 zł
b) Odwołujący
– 305.693,16 zł
8. Zadanie nr 13
a) Konsorcjum
– 183.997,17 zł
b) Odwołujący
– 473.172,54 zł
9. Zadanie nr 14
a) Konsorcjum
– 252.089,31 zł
b) Odwołujący
– 452.763,84 zł
Ś
rednia cen wszystkich złożonych ofert w ramach poszczególnych zadań
kształtowała się następująco:
Zadanie nr 2 – 428.137,92 zł
Zadanie nr 3 – 277.687,07 zł
Zadanie nr 5 – 268.376,38 zł
Zadanie nr 8 – 242.051,94 zł
Zadanie nr 9 – 374.265,63 zł
Zadanie nr 11 – 205.546,89 zł
Zadanie nr 12 – 203.851,42 zł
Zadanie nr 13 – 328.584,86 zł
Zadanie nr 14 – 352.426,58 zł
Procentowy poziom ceny oferty PROCONCEPT w odniesieniu do średniej
arytmetycznej cen wszystkich złożonych ofert w ramach poszczególnych zadań (tj. o ile
procent jest niższa cena oferty PROCONCEPT od średniej arytmetycznej) prezentuje się
następująco:
Zadanie nr 2 – 49,25 %
Zadanie nr 3 – 33,30 %
Zadanie nr 5 – 41,53 %
Zadanie nr 8 – 36,70 %
Zadanie nr 9 – 34,98 %
Zadanie nr 11 – 39,50 %
Zadanie nr 12 – 49,96 %
Zadanie nr 13 – 44,00 %
Zadanie nr 14 – 28,47 %
W zakresie poszczególnych zadań wartość szacunkowa powiększona o podatek od
towarów i usług kształtowała się następująco:
Zadanie nr 2 – 986.978,58 zł
Zadanie nr 3 – 639.662,60 zł
Zadanie nr 5 – 618.780,65 zł
Zadanie nr 8 – 744.204,47 zł
Zadanie nr 9 – 913.523,54 zł
Zadanie nr 11 – 482.836,21 zł
Zadanie nr 12 – 366.044,67 zł
Zadanie nr 13 – 721.459,24 zł
Zadanie nr 14 – 865.208,18 zł
Procentowy poziom ceny oferty PROCONCEPT w odniesieniu do wartości
szacunkowej powiększona o podatek od towarów i usług z podziałem na poszczególne
zadania (tj. o ile procent niższa jest cena oferty PROCONCEPT od wartości szacunkowej
powiększona o podatek od towarów i usług) kształtuje się następująco:
Zadanie nr 2 – 77,98 %
Zadanie nr 3 – 71,05 %
Zadanie nr 5 – 74,64 %
Zadanie nr 8 – 79,41 %
Zadanie nr 9 – 73,36 %
Zadanie nr 11 – 74,24 %
Zadanie nr 12 – 72,13 %
Zadanie nr 13 – 74,50 %
Zadanie nr 14 – 70,86 %
Pismem z dnia 10 lutego 2016 roku, Zamawiający wezwał PROKONCEPT do
złożenia wyjaśnień w trybie art. 90 ust. 1 Pzp w zakresie zadań nr: 1, 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13,
14. PROKONCEPT w dniu 12 lutego 2016 r. złożył jednakowe wyjaśnienia dla wszystkich
powyższych zadań, w których twierdził:
•
„w związku z faktem, iż firma działa w szeroko pojętym sektorze robót budowlanych,
administrowania nieruchomościami oraz ogrodniczym czynności związane w/w
postępowaniem nie są jedyną gałęzią dochodu firmy, to też zysk ze zrealizowanych
robót został skalkulowany na odpowiednio niskim poziomie ale wyatrczającym i
zadowalającym poziomie,
•
obecnie realizowane kontrakty (miedzy innymi dla GDDKiA) związane utrzymaniem
porządku w budynkach i doświadczenie nabyte podczas wykonywania prac przy
jednoczesnym zoptymalizowanym zarządzaniu pozwoliło na znaczące obniżenie
kosztów pośrednich i zwiększeniu wydajności i efektywności pracowników,
•
zostanie zwiększona liczba personelu niezbędna do obsługi kontraktu, przede
wszystkim osób fizycznych zajmujących się pracami porządkowymi w jednostkach
wskazanych w SIWZ, jak również struktury kadry zarządzającej zostaną rozszerzone
o pracowników zajmujących się obsługą tylko i wyłącznie Państwa firmy, a przede
wszystkim przedmiotowego kontraktu,
•
do wykonania zlecenia zostaną użyte wysokowydajne środki czystości, których
odpowiednie zastosowanie (zgodnie z wymogami OPZ i SIWZ) pozwoli znacząco
obniżyć nakład na ten cel,
•
ś
rodki czystości oraz sprzęt niezbędny do wykonania zadania są od wielu lat
nabywane od stałych, wyspecjalizowanych kontrahentów dzięki czemu nasza firma
posiada kilkudziesięciu-procentowe rabaty od cen rynkowych. W związku z tym środki
potrzebne na zakup materiałów są niższe niż zakładane w kosztorysie inwestorskim,
•
posiadamy szeroki asortyment sprzętu dla kluczowych czynności jak np. myjki
wysokociśnieniowe ciepłowodne, drabiny, dmuchawy, kosy spalinowe, itp. Które są
niezbędne do czyszczenia dachów, czy też robót ogrodniczych,
•
w kontrakcie występuje zróżnicowana wielkość budynków, w których będą
prowadzone roboty porządkowe. W związku z tym w jednym budynku będą trwały
prace znacznie krócej niż w budynku o większej powierzchni. Stąd prace w
mniejszych obwodach mogą być realizowane przez tą samą osobę, co znacznie
wpłynie na obniżenie kosztu realizacji zadania, a z kolei wypełni godzinowo etat
pracy,
•
podczas kalkulowania ceny ofertowej założono, iż każde zadanie w zakresie
utrzymania porządku wewnątrz budynku będzie realizowane przez samodzielny
zespół przypisany do danego Rejonu. Natomiast roboty na zewnątrz, które to
wykonywane są cyklicznie, będą obsługiwane przez mobilny zespół, który na
zgłoszenie osoby wskazanej przez zamawiającego w SIWZ będzie realizował prace.
Dzięki temu rozwiązaniu znacząco obniżymy koszty robocizny. W związku z tym
maksymalnie zostanie wykorzystany czas pracy mniejszej liczby ludzi oraz zostaną
zmniejszone koszty stałe w okresie długoterminowym,
•
każdy z w/w zespołów roboczych oprócz wspierających zespołów mobilnych do
wykonywania prac porządkowych na zewnątrz i kierowników robót dowodzących ich
pracą ma wsparcie merytoryczne w doświadczonym członku kadry zarządzającej, co
znacząco obniża ryzyko błędów wykonawczych a za czym idzie spada ryzyko błędów
wykonawczych,
•
w związku z faktem, iż w prowadzonej przeze mnie działalności gospodarczej
dokonuję samo zatrudnienia oraz, że firma jest firmą rodzinną zatrudniającą członków
rodziny, to zarówno koszty pracy jak i prowadzenia działalności są niższe, niż w
przypadku dużych przedsiębiorstw,
•
firma posiada już sprzęt i wszelkie urządzenia niezbędne do prowadzenia zadań w
ramach przedmiotowego kontraktu, w związku z czym brak jest konieczności
wydawania środków na zakup nowych,
•
istotnym z punktu widzenia obniżenia kosztów realizacji roboty jest również fakt, że
firma posiada już duże zasoby środków czystości na stanie magazynowym i nie ma
potrzeby zakupu nowych przez kilkanaście miesięcy,
•
kilkuletnie doświadczenie podczas realizacji zadań z zakresu utrzymania porządku w
budynkach oraz ich otoczeniu ma wymierny wpływ na optymalne zarządzanie
robotami. Pozwala znacząco obniżyć koszty przeznaczone na robociznę, jak i
odpowiednio zorganizować czas pracy pracowników,
•
potwierdzeniem faktu iż firma pro koncept jest w stanie należycie i zgodnie z SIWZ
wykonać powierzone jej roboty jest obecnie trwający kontrakt z GDDKiA (ponad 3
lata) gdzie współpraca przebiega bez zarzutu o czym świadczą liczne protokoły
odbioru robót będące w państwa posiadaniu,
•
założono minimalny poziom zysku na poziomie do 5% . Prace wykonane dla GDDKIA
mają przede wszystkim posłużyć do zapewnienia utrzymania miejsc pracy oraz
amortyzacji sprzętu. W związku iż firma działa w kilku sektorach działalności, to
globalny zysk firmy rozkłada się w ciągu roku na kilka gałęzi gospodarki, czemu
minimalny zysk z każdej gałęzi przekłada się na zadowalający wynik przychodów
firmy na koniec roku,
•
firma posiada wykwalifikowany, doświadczony personel, który znacząco wpływa na
minimalizację i optymalizację czasu i kosztów pracy wymienionych w SIWZ,
•
firma w przypadku podpisania umowy z zamawiającym planuje rozwój
przedsiębiorstwa przez zatrudnienie dodatkowych pracowników, których to
stanowiska pracy zostałby dofinansowane z pomocy publicznej”.
Do
złożonych
wyjaśnień
wykonawca
nie
załączył,
ż
adnego
dowodu
potwierdzającego okoliczności, na które powoływał się w złożonych wyjaśnieniach.
Izba dokonała analizy materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie i
stwierdziła, że całokształt okoliczności sprawy wskazuje, że cena zawarta w ofercie
PROKONCEPT w zakresie zadań nr: 2, 3, 5, 8, 11, 12, 13, 14 ma charakter ceny rażąco
niskiej. Po pierwsze wskazać należy, że w poszczególnych zadaniach jest ona znacząco
niższa od średniej arytmetycznej cen wszystkich złożonych ofert i mieści się w przedziale
pomiędzy 30 % a 50 % ( poza jednym wyjątkiem – 28,47%). W związku z powyższym,
należy wskazać, iż porównanie ceny oferty PROKONCET w ramach powyższych zadań z
cenami ofert złożonych w postępowaniu i uśrednienie ich wartości daje podstawę do
przyjęcia, że cena zaoferowana przez wykonawcę jest rażąco niska, bowiem to właśnie ceny
ofertowe w składane w postępowaniach o udzielenie zamówienia mogą stanowić jeden ze
znaczników cen rynkowych w danej branży. Natomiast zestawienie ceny, zawartej w ofercie
PROKONCEPT - w zakresie zadań nr: 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 - z wartością szacunkową
(na potrzeby powyższej analizy, zwiększoną o wartość podatku od towarów i usług) wskazuje
na jeszcze większą rozbieżność pomiędzy tymi cenami, gdyż różnica mieści się już w
przedziale pomiędzy 70 % a 80 %.
Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzić należy, że cena zaoferowana przez
PROCONCEPT jest ceną znacznie zaniżoną nie tylko w stosunku do ofert złożonych przez
innych wykonawców, ale przede wszystkim pozostaje w znacznej dysproporcji w stosunku do
wartości przedmiotu zamówienia.
W związku z tym za prawidłowe należy uznać działanie Zamawiającego, który w tym
przypadku, na podstawie art. 90 ust. 1 Pzp, zwrócił się do PROKONCEPT z prośbą o
udzielenie wyjaśnień w celu ustalenia, czy oferta złożona w ramach poszczególnych zadań,
zawiera rażąco niską cenę w stosunku do przedmiotu zamówienia oraz czy oferta
uwzględnia wszystkie wymagania zawarte w siwz, w tym złożenie dowodów, dotyczących
elementów oferty mających wpływ na wysokość zaoferowanej ceny. PROKONCEPT w
wymaganym terminie złożył stosowne wyjaśnienia, jednak ich treść w ocenie Izby nie obala
domniemania, że cena zaoferowana przez PROKONCEPT w ramach zadań nr: 2, 3, 5, 8, 9,
11, 12, 13, 14 jest ceną rażąco niską.
W tym zakresie Izba w pełni popiera stanowisko i argumentację Odwołującego,
zawartą w treści odwołania i prezentowaną w toku rozprawy. Wobec tego za niecelowe
uważa jej powielanie. Dodatkowo jedynie dodaje, że nie sposób jedynie na podstawie
powyżej przytoczonych wyjaśnień, które są ogólnikowe i lakoniczne wywieść, że możliwe jest
obniżenie ceny do poziomu wskazanego przez PROKONCEPT w złożonej ofercie.
Podkreślenia również wymaga okoliczność, braku złożenia przez PROKONCEPT
jakichkolwiek dowodów, dotyczących elementów oferty mających wpływ na wysokość
zaoferowanej ceny. Tym samym złożone wyjaśnienia są gołosłowne i złożone w stopniu
uniemożliwiającym obalenie domniemania wystąpienia ceny rażąco niskiej.
Wobec tego Izba uznała, że Zamawiający błędnie ocenił wyjaśnienia PROKONCEPT,
złożone na okoliczność tego, że udowadniają one realność cen zaproponowanych przez
wykonawcę, czego konsekwencją było dokonanie przez Zamawiającego wyboru oferty
najkorzystniejszej, za którą w ramach zadań nr: 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 uznano ofertę
firmy PRPOKONCEPT.
W związku z powyższym sformułowane w odwołaniu zarzuty naruszenia art. 89 ust. 1
pkt 4 Pzp, art. 90 ust. 2 i 3 Pzp, Izba uznała za zasadne.
2. Zarzut naruszenia przez Zamawiającego przepisu art. 89 ust. 1 pkt 2 Pzp
Przepis art. 89 ust. 1 pkt 2 Pzp stanowi, iż zamawiający odrzuca ofertę jeżeli jej treść
nie odpowiada treści specyfikacji istotnych warunków zamówienia, z zastrzeżeniem
poprawienia niezgodności oferty i siwz wskazanych w art. 87 ust. 2 pkt 3 ustawy.
Izba wskazuje, że zastosowanie dyspozycji art. 89 ust. 1 pkt 2 Pzp jako podstawy
odrzucenia oferty wykonawcy w postępowaniu o udzielenie zamówienia, znajduje szerokie
omówienie w doktrynie, jak też orzecznictwie sądów okręgowych i Izby. W tym zakresie Izba
w pełni podziela stanowisko wyrażone w uzasadnieniu wyroku KIO z dnia 2 lutego 2015 r.
sygn. akt. KIO 103/15, w który stwierdzono: „ (…) Reasumując opisywane tam interpretacje
normy wynikającej z ww. przepisu wskazać należy, iż rzeczona niezgodność treści oferty z
SIWZ ma mieć charakter zasadniczy i nieusuwalny (ze względu na zastrzeżenie obowiązku
poprawienia oferty wynikające z art. 87 ust. 2 pkt 3 Pzp); dotyczyć powinna sfery
niezgodności zobowiązania zamawianego w SIWZ oraz zobowiązania oferowanego w
ofercie; tudzież polegać może na sporządzeniu i przedstawienia oferty w sposób niezgodny z
wymaganiami siwz (z zaznaczeniem, iż chodzi tu o wymagania siwz dotyczące sposobu
wyrażenia, opisania i potwierdzenia zakresu bądź jakości zobowiązania/świadczenia
ofertowego, a więc wymagania, co do treści oferty, a nie wymagania co do jej formy, które
również tradycyjnie są pomieszczane w SIWZ); a także możliwe być winno wskazanie i
wykazanie na czym konkretnie niezgodność ta polega – co konkretnie w ofercie nie jest
zgodne i w jaki sposób z konkretnie wskazanymi, skwantyfikowanymi i ustalonymi
fragmentami czy normami SIWZ.
Reasumując powyższe, można generalnie przyjąć, iż niezgodność oferty z SIWZ w
rozumieniu art. 89 ust. 1 pkt 2 ustawy polega albo na niezgodności zobowiązania, które w
swojej ofercie wyraża wykonawca i przez jej złożenie na siebie przyjmuje, z zakresem
zobowiązania, którego przyjęcia oczekuje zamawiający i które opisał w SIWZ; ewentualnie
na niezgodnym z SIWZ sposobie wyrażenia, opisania i potwierdzenia zakresu owego
zobowiązania w ofercie (nawet przy jego materialnej zgodności z wymaganiami
zamawiającego)”.
W rozpoznawanej sprawie istotą sporu jest rozstrzygnięcie kwestii, czy treść oferty
PROKONCEPT spełnia wymagania Zamawiającego, opisane w specyfikacji w zakresie
wymogu zawartego w siwz, pkt. 3.1 (po zmianach z dnia 15 stycznia 2016 r.), tj. zatrudni
pracowników przy realizacji usługi sprzątania w budynkach na podstawie umowy o pracę ?
Izba stanęła na stanowisku, że na tak zadane pytanie należy udzielić odpowiedzi przeczącej.
Nie było sporne między stronami, że Zamawiający przytoczoną powyżej treścią siwz,
wymagał aby wykonawca ubiegający się o udzielenie zamówienia zatrudnił pracowników
przy realizacji usługi sprzątania w budynkach na podstawie umowy o pracę. W piśmie z dnia
15 stycznia 2016 r. Zamawiający dodatkowo określił liczbę etatów dla zamawianej usługi, z
podziałem na poszczególne zadania. Liczba etatów zawarta w piśmie jest zgodna z liczbą
etatów opisaną przez Odwołującego w tabeli powyżej.
W treści odwołania Konsorcjum wyjaśniało, że zgodnie z art. 10 § 2 ustawy - Kodeks
pracy, Państwo określa wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę. Jest ono ustalane
corocznie w rozporządzeniu ministra pracy i polityki społecznej i dla roku 2016 wynosi 1850
zł brutto, tj. 1335,69 zł netto (rozporządzenie MPiPS z 11.09.2015 r., Dz.U. z 2015 r., poz.
1385). Warto zaznaczyć, iż całkowity koszt pracodawcy zapewniającego minimalne
wynagrodzenie za pracę wynosi 2231,29 zł. Oznacza to, iż miesięczny koszt pracodawcy
zatrudniającego 1 pracownika w wymiarze
etatu wynosi 1115,65 zł. W toku rozprawy
Zamawiający nie zaprzeczył powyższym twierdzeniom i nie kwestionował wartości podanych
przez Odwołującego.
Na potrzeby rozpoznania powyższego zarzutu Izba dokonała analizy, zawartych w
formularzach cenowych, cen jednostkowych netto za miesięczne wykonanie usługi w
odniesieniu do oferty PROKONCET dla zadań nr: 2, 3, 5, 8, 9, 11, 12, 13, 14 w zestawieniu z
kwotami podawanymi przez Odwołującego powyżej i przedstawionymi w tabeli na stronach
8-9 uzasadnienia odwołania. Wynikiem powyższego jest wniosek, że tylko w zakresie
zadania nr 11 cena jednostkowa netto za miesięczne wykonanie usługi przekracza wartość
1115,65 zł, bowiem wynosi 1.420,00 zł. W pozostałych zadaniach zaoferowane ceny w
ramach poszczególnych etatów, czy też ich odpowiedniej części, są cenami niższymi od
tych, wynikających z całkowitych kosztów pracodawcy, a więc odpowiednio: 1 etat – 2231,29
zł, ½ etatu 1115,65 zł.
Wobec tego bez wątpienia koszt pracodawcy, przy założeniu, iż pracownicy będą
zatrudniani zgodnie z wymogami siwz oraz przepisów prawa powszechnie obowiązującego,
jest zdecydowanie wyższy niż planowany przychód PROKONCEPT. Zatem realizacja
przedmiotu zamówienia nie tylko nie zakłada zysków, ale również obarczona jest stratą dla
prawie każdego z zadań (z wyjątkiem zadania nr 11), co wpisuje się również w kwestię
wystąpienia rażąco niskiej ceny, co zostało opisane powyżej w treści uzasadnienia.
W zakresie argumentacji prezentowanej przez Zamawiającego, opierającej się na
tym, że obowiązek zatrudnienia realizowany będzie dopiero w toku wykonywania usługi, Izba
wskazuje, że zgodzić się należy z powyższym, ale jednocześnie podkreślając, że obowiązek
ujęcia kosztów takiego rodzaju zatrudnienia należy ująć już na etapie kalkulacji oferty. W
związku z powyższym ceny jednostkowe netto za miesięczne wykonanie usługi powinny
obejmować koszty zatrudnienia pracowników przy realizacji usługi sprzątania na podstawie
umowy o pracę.
Podsumowując, Izba stwierdziła niezgodność oferty PROKONCEPT ze specyfikacją
w zakresie zadań nr: 2, 3, 5, 8, 9, 12, 13, 14, a tym samym potwierdził się zarzut naruszenia
przez Zamawiającego art. 89 ust. 1 pkt. 2 Pzp.
Konkludując, Izba potwierdziła, że naruszenie przepisów ustawy, opisane powyżej,
które miało wpływ na wynik prowadzonego postępowania. Wobec tego, Izba uwzględniając
zarzuty odwołania nakazała unieważnienie czynności wyboru najkorzystniejszej oferty a
następnie dokonanie ponownego badania i oceny ofert połączone wraz z odrzuceniem oferty
wykonawcy PROKONCET na podstawie art. 89 ust. 1 pkt. 4 w zw. z art. 90 ust. 3 Pzp oraz
na podstawie art. 89 ust. 1 pkt. 2 Pzp.
Uwzględniając powyższe, na podstawie art. 192 ust. 1 i 2 Pzp orzeczono jak w
sentencji.
O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 192 ust. 9 i 10 Pzp stosownie
do wyniku sprawy oraz zgodnie z § 3 pkt 1 i 2 lit. b) oraz § 5 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia
Prezesa Rady Ministrów z dnia 15 marca 2010 r. w sprawie wysokości i sposobu pobierania
wpisu od odwołania oraz rodzajów kosztów w postępowaniu odwoławczym i sposobu ich
rozliczania (Dz. U. Nr 41, poz. 238).
…………………………..
Otrzymuj raz w tygodniu aktualne informacje
o zmianach w prawie oraz komentarzach ekspertów
Otrzymasz darmowy e-book w prezencie!
„6 pytań o znowelizowane przepisy Pzp"